Piše: Vesko Kadić

Pisati, validno, o bh. animaciji od njenih samih izvora, s obzirom na dosadašnju rijetkost zapisa o njoj samoj, u pravom smislu pionirski je posao. Jer, ako je ovo prvi ozbiljan poduhvat, a nema sumnje za negaciju, on svoje utemeljenje mora imati na činjenicama, a ne na fikciji činjenica, da buduće generacije ne bi dobile iskrivljenu sliku o razvoju bh. animacije u njenoj povijesnoj konkretnosti. Najveći broj podataka, u što, također, ne treba sumnjati, autor ove knjižice dobio je za vrijeme snimanja dokumentarne serije “Animacija u BiH“ (FTVBiH, siječanj–rujan, 2007), a „poglede“ na pojedine animirane filmove (bez obzira što neke nije imao prilike vidjeti) izgrađeni su zahvaljujući razgovorima što ih je vodio s autorima, redateljima, snimateljima i, ostalim suradnicima u ovoj, mogućoj, kronici bh. animacije.

Bh. animacija, u odnosu na svjetsku ili, da uzmemo bliže određenje, na hrvatsku ili srpsku animaciju, nema validnost navedenih, što zbog veoma malog broja autora koji su se bavili animacijom, što zbog nepostojanja tradicije izražavanja bh. kinematografije u ovome rodu. No da bi dobili kakvu–takvu sliku o bh. animaciji, osvrnimo se na sami početak pojave svjetske animacije.

Po pisanim dokumentima na razumljivom jeziku (nekada hrvatsko–srpskom) svjetska animacija ima svoje početke čak nešto ranije nego što su braća Limier (Auguste i Louis Lumiere) priredili svoju prvu filmsku projekciju. A, stvarni početak povijesti animacije zbio se u 1832. godini, i to zahvaljući Platou i Štampferu, prvom zbog izuma „fenakistiskopa“, a drugom zbog „stroboskopa“. Plato (Joseph Ferdmand Plateau), objavljuje 1829. godine svoja prva istraživanja u svezi perzistencije odraza na mrežnjači ljudskog oka, a sedam godina kasnije formulira zakon „stroboskopskog efekta“. Štampfer (Simon fon Stampfer) dolazi do identičnih otkrića.

Njihovi „aparati“, čije smo nazive gore naveli, sastojali su se od diska s nizom izreza između kojih je naslikan niz od dvadesetak sličica–faza određenog pokreta. Ako se disk zavrtio pred ogledalom, kroz otvore–izreze mogla se vidjeti slika neprekinutog gibanja. Dalje je Horner (William Horner) 1834. godine tehnički usavršio prethodni izum („zootrop“): riječ je o cilindričnom aparatu s izrezima, dok je u unutrtašnjosti bubnja stavljena papirnata vrpca s slikama–fazama i, kada se taj cilindar zavrti kroz izreze gledamo kontinuirani animirani pokret. A onda dolazi, pionir novog oblika animirane kinematografije, Reynaud (Emile) koji je 1877. godine izumio i demonstrirao praxinoskop, spravu koja je imala mogućnost da crteže, napravljene rukom na samoj filmskoj traci, projicira na zid (koji je zamijenio buduće „filmsko“ platno). Tri godine kasnije, taj će se izum koji je bio savršeniji, zvati „teatar–praksinoskop“.

Reymond je na celuloidnoj vrpci rukom iscrtavao priče koje su trajale i više minuta, a zabilježeni su i naslovi nekih njegovih crtića (JADNI PIERROT, DOBRA ČAŠA PIVA, OKO KABINE, itd), koji su pomoću „theatre–praxinoscopa“ bili projicirani na „ekran“ u specijalnoj dvorani. No sve ove naprave imale su jednu preteču: „thaumatrope“, igračka koju je 1825. godine konstruirao Paris (John Ayrton). Taj izum, i danas je lako načiniti: sastoji se od jedne pločice s vrpcom i s po jednom slikom na svakoj strani (krletka, ptica). Tko se od nas, u djetinjstvu, nije igrao s tom igračkom, povlačeći uzicom pločicu koja se okretala, a mi uživali „gledajući“ pticu u krletki. Znanstvenicima koji su se bavili ovim fenomenom pridružio se i Plateo (Joseph Antoin), konstruirajući phenakistiscope: slike su obično bile poredane u kronološke sekvence uz rub jednog diska, a gledale su se kroz prorez na jednakom disku montiranom na istoj osovini s prvim.

Da se na kraju ove male „šetnje“ kroz povijest tehničkih izuma, što će prethoditi kinematografu, vratimo na Reynauda, koji je napravio nekoliko hiljada animiranih filmova, trajanja od pet do osam minuta, no interesovanje publike s pojavom Limierovih filmova bilo je okrenuto prema dokumentarnim snimcima, pa ovaj pionir animacije rasprodaje svoju tehniku, i kako je to uobičajeno, umire u bijedi.

No animirani film nije samo „nastajao“ u Francuskoj. Početkom 20. stoljeća u Španjolskoj i SAD-u skoro se istovremeno otkrivaju mogućnosti filmskog snimanja “sličicu po sličicu”. Šomen (de Chomen) 1905. godine ostvaruje film Električni hotel, Blekton (J. S. Blaekton), samo godinu kasnije, stvara Duhovite faze smješnog lica, a Kol (E. Cohl) 1906. godine animira Fantazmagoriju, film koji se smatra prvim domenom crtežne animacije. Kada se pomislilo da se samo uz pomoć tzv. trik kamere izrađuju animirani filmovi, 1911. godine u Italiji braća Koradini (Corradini) rukom crtaju izravno na vrpcu, a njima će se kasnije, istim načinom crtanja, pridružiti i neki avangardisti, dok će MekLaren (N. McLaren), čak i zvuk crtati rukom, pokraj već nanesenih sličica.

Svi navedeni „pronalazači“ i „animatori“ mogli su tvrditi da su oni izumili animaciju, no postoje teorije po kojima je ona svoje korijenje imala u „senzacionalnoj“ tvrdnji, kao što je ona iz Japana. Naime, stručnjaci iz Kyota pronašli su mali celuloidni 35 milimetarski film, na kojem su vidljivi kvadrati (50 sličica) radnje koja prikazuje malenog japanskog dječaka, u mornarskom odijelcetu, kako skida šešir, i pozdravlja prema kameri. U filmu, koji bi mogao datirati iz  1900. godine, crtež je rađen direktno na filmskoj vrpci, a korištene su crna i crvena tinta. No ovaj dokaz, iako je egzemlparan, ne može se nikako mjeriti s otkrićem, ako je za povjerovati, 5.000 godina stare animacije u Iranu.

O počecima svjetske animacije teško je diskutirati, pa se mi vraćamo na njenu stvarnost, koja ima sasvim sigurne utemeljene dokaze.