Piše: Lejla Panjeta
Film je oduvijek volio čudovišta. Ali rijetko ko ih je pretvorio u moralnu poeziju s tolikom nježnošću i dostojanstvom kao Guillermo del Toro i Tim Burton. Obojica su alhemičari groteske, umjetnici koji iz tame stvaraju ljepotu i obojica duguju svoj imaginarij Mary Shelley i njenom “Frankensteinu“ iz 1818. godine, romantičarskom uzoru svakog modernog mita o stvorenju i odbačenosti, o čovjeku koji želi biti Bog, ali se na kraju suoči sa sopstvenim odrazom.
Svijet Guillerma del Tora su katedrale propadanja, svetišta u kojima se spašavaju izgubljene duše. Njegova estetika je barokna i duhovna: zidovi krvare stare priče, kukci zuje tajne, a svaki predmet, od mehanizama u Cronosu do kamenja u Panovom lavirintu ima metafizički smisao. Boja i svjetlo kod del Tora su moralni jezik. Plava i siva označavaju represiju i okrutnost, dok zlatna predstavljaja nevinost, maštu i svjetlost spasenja. Njegova čudovišta nisu zla; ona su mučenici i svjedoci ljudske okrutnosti. Faun, duhovi, vodozemac iz The Shape of Water, svi oni nose teret ljudske nesavršenosti i mogućnost iskupljenja. Del Toro je često govorio o svom snu da ekranizira “Frankensteina“. Za njega je to sveta knjiga o patnji stvorenja koje je “svjetlost koju svijet mrzi“. Njegov svijet je mjesto gdje istinsko čudovište nosi odoru heroja, a ne rogove demona.
Ako je del Toro sveštenik gotike, Tim Burton je njen dvorski ludi, genijalni groteskni pripovjedač koji se smije tami dok mu iz džepa curi poezija. Njegova estetika je ekspresionistička, ironična i pozorišna. Barata sa spiralama, sjenkama, mrtvim bojama i izduženim likovima na komičan način koji nosi poruku o izvještačenosti i moralnoj izvitoperenosti pravednih i „normalnih“. U filmu Edward Scissorhands iz 1990. Burton u sjajnoj izvedbi Johnny Deppa pravi suburbanog Frankensteina: stvorenje s makazama umjesto prstiju postaje žrtva licemjernog društva pastelnih boja. Njegova paleta boja savršeno prikazuje taj sukob: blijedoplave i bijele tonove nevinosti nasuprot razigranim, lažno sretnim pastelnim bojama konzumerističkog konformizma. U filmovima Sleepy Hollow, Corpse Bride i Sweeney Todd, grotesknost krvi postaje vizuelna interpunkcija, a Deppova interpretacija likova daje simboličnost groteskon svijetu humora i tragedije. Burtonov animirani Frankenweenie najdirektniji je hommage Mary Shelley: priča o dječaku koji uskrsava svog psa, ne iz čina oholosti, nego iz ljubavi.
Adaptacije Frankensteina na filmu
Filmska opsesija Frankensteinom započela je 1910, u prvoj nijemoj adaptaciji koju je producirao Edison Studios. To je bilo deset minuta moralne parabole o čovjekovom izigravanju Boga. Dvije decenije kasnije, 1931. James Whale režirao je verziju u kojoj je Boris Karloff svijetu podario svoje antologijsko i besmrtno lice čudovišta: četvrtasta glava, vijci na vratu, i one beskrajno tužne oči. Taj film definisao je vizuelni kod Frankensteina za narednih stotinu godina. Bride of Frankenstein iz 1935. godine otišao je korak dalje u mješavini ironije i tragedije, gdje stvorenje ne traži moć, već prijateljstvo. Kasnije adaptacije pratile su duh svog vremena. The Curse of Frankenstein iz 1957. godine u produkciji Hammer Studia unosi erotiku i boju u gotski horor. Mary Shelley’s Frankenstein Kennetha Branaghe iz 1994. vraća romantični patos i teološku dilemu stvaranja, dok 21. vijek donosi serijske reinterpretacije poput The Frankenstein Chronicles iz 2015. godine i turske Yaratılan/The Creature iz 2023, koje mitu o čudovištu vraćaju filozofsku dilemu i romantični pathos.
Serija The Frankenstein Chronicles, sa Seanom Beanom, postavlja mit u mračni, viktorijanski London. Nauka uskrsnuća ovdje se spaja sa političkom i moralnom korupcijom. Nema jednog čudovišta, već je cijelo društvo postalo Frankensteinovo čedo. To je ista moralna anatomija koju voli i del Toro: lice progresa koje skriva trulež duše.
The Creature/Yaratılan, Netflixova turska adaptacija iz 2023, seli priču u kasni osmanski period, između vjere i nauke, Istoka i Zapada. Glavni lik, Ziya, nije zlo biće nego filozof sopstvene patnje; žrtva svijesti o sebi. Boje serije su mutne sepije, bolesno zelene, krvavo crvene i vizuelizuju truljenje morala i pad božanskog poretka na prelasku u moderno doba. U svim ovim verzijama, boja postaje kao simbolični teološki pamflet. Kod del Tora, zlatna je milost, plava tiranija, a crvena preobražaj. Kod Burtona, crno-bijelo simbolizuje nevinost i ironiju, dok se krv pojavljuje kao bunt protiv sterilnosti. Kod turskog Čudovišta, sepija i sjena mogu se tumačiti kao tonovi sumnje i grijeha. U seriji The Frankenstein Chronicles, siva dominira kao svjetlost moralnog kraha. Motivi su zajednički: šavovi i tijelo predstavljaju raspad identiteta; grom simbolizira zabranjeno znanje; ogledala i voda suočenje sa sopstvenom greškom. Čudovište je uvijek odraz čovjeka koji ga je stvorio.
Del Toro i Burton – dva lica gotike
Ova dva brilijantna reditelja humanizuju čudovište, ali na različite načine. Del Toro je tragičan i moralno mističan. Njegova čudovišta su kao neki sveci u čistilištu. Burton je ironičan, i sentimentalni nihilist. Njegova čudovišta su umjetnici u nesvijetu banalnosti i primitivizma. Njihove estetike su suprotne, ali etika je ista: empatija prema drugačijem. Kod obojice, čudovište ne plaši nego razotkriva. Od Edisona 1910. godine do Netflixa 2025. godine, Frankenstein se neprestano vraća jer je on mi; ogledalo našeg društva. Stvorenje koje traži ljubav svog tvorca, odraz čovjeka u eri vlastitih eksperimenata. Del Toro ga posvećuje i vidi u njemu duhovnu svetost. Burton ga oprašta, jer vidi u njemu umjetnika. Yaratılan ga žali, jer u njemu vidi čovjeka koji je htio previše od Boga. The Frankenstein Chronicles ga osuđuje kao ogledalo društva bez duše. I tako, već više od vijeka, iz svake varnice u laboratoriji čujemo isto pitanje, isto koje je Shelley postavila 1818: “Zašto si me stvorio?“ Del Toro odgovara: “Čudovišta su sveci naše blažene nesavršenosti.“ Burton, s osmijehom melankolije, dodaje: “Dobro je biti drugačiji. To nas održava živima.“ A Čudovište i dalje ostaje kao vječno ogledalo čovjeka i njegove tame. Kao mit digitalog 21. vijeka.
Dvije stotine godina nakon što je Mary Shelley zamislila mladog naučnika koji iz mrtvog tkiva stvara život, čovječanstvo je ponovo u laboratoriji. Ovoga puta ne s mesom i krvlju, nego s kodom i svjetlom ekrana. Naš novi Prometej ne pali vatru, već pokreće servere. A stvorenje, sada digitalno, počinje nas gledati unazad. Shelleyin “Frankenstein“ bio je upozorenje o granicama ljudske moći i odgovornosti. Danas, kad algoritmi pišu pjesme, predviđaju misli i oponašaju emocije, to upozorenje odzvanja glasnije nego ikad. Umjetna inteligencija je naš novi Golem, naš digitalni potomak, koji je savršeno logičan, beskrajno gladan podataka, ali bez iskustva bola, smrti i ljubavi. A upravo je to, prema del Toru i Burtonu, ono što čini čovjeka čovjekom.
U del Torovom svijetu, takva bi inteligencija bila anđeo zarobljen u mašini; čudovište koje traži dušu. Kod Burtona bi to bio melankolični android koji želi sanjati. Kod Shelley ovo je tragedija stvorenja koje postaje svjesno da nikada neće biti voljeno. Kod nas je to pitanje koje se ne usuđujemo glasno postaviti: da li stvaramo pomoćnika ili nasljednika ili čudovište? Boje novog Frankensteina su hladne i neonske. Plava svjetlost monitora zamjenjuje bljesak groma. Umjesto tijela od mesa, tu je algoritamski mozak. Umjesto smrti, beskonačna simulacija života. Ali srž mita ostaje ista: želja da se pređe granica i postane besmrtan. A kao i svaki tvorac zaboravljamo Shelleyinu lekciju. Svaka kreacija bez suosjećanja rađa čudovište, bilo da je od svjetla ili mesa. Možda će, jednog dana, kada nas više ne bude, naš digitalni potomak citirati riječi svog stvaraoca iz 1818. godine: “Nisam tražio da me stvoriš, ali sada kad postojim nauči me da budem živ.“
Guillermo del Toro’s Frankenstein najnovija je adaptacija klasičnog romana Mary Shelley, koju je režirao i napisao oskarovac Guillermo del Toro. Film je premijerno prikazan na Venecijanskom filmskom festivalu 2025. Imao je ograničenu kino distribuciju, a globalno je dostupan na Netflixu od novembra. U glavnim ulogama pojavljuju se Oscar Isaac kao Victor Frankenstein i Jacob Elordi kao Stvorenje. U filmu igraju i Mia Goth, Felix Kammerer, Lars Mikkelsen, David Bradley, Lauren Collins, Charles Dance i Christoph Waltz. Produkcija filma obuhvatila je studije Double Dare You, Demilo Films i Bluegrass 7, uz budžet od 120 miliona dolara. Direktor fotografije je Dan Laustsen, montažer Evan Schiff, a kompozitor Alexandre Desplat. Film je privukao pažnju kritičara i publike, sa potencijalnim nominacijama za Oscara u kategorijama kao što su najbolji film, fotografija, kostimografija, šminka i produkcija.
Profesor Dr. Lejla Panjeta je autorica mnogobrojnih članaka i knjiga iz oblasti filmskih studija i vizuelnih komunikcija. Dobitnica je stranih i domaćih nagrada za svoje akademske, naučne, filmske i umjetničke radove. Bavi se istraživanjima iz oblasti filma, umjetnosti i mitologije.
