Piše: Nino Romić

Premda prosječni Evropljanin vjerovatno nije upoznat prisno sa američkom historijom, ime "Gettysburg" zvučat će poznato iz popularne kulture  kao zaostatak neke ozbiljne, pa i bolne pouke iz historije. Naime, ovaj gradić u američkoj saveznoj državi Pennsylvaniji bio je poprište najveće bitke koja se ikada vodila na američkom kontinentu, odnosno na Zemljinoj zapadnoj polutki. Fusnota u evropskim udžbenicima istovremeno je jedno od glavnih poglavlja u američkoj historiji, događaj koji odzvanja u dugim hodnicima vjekova i koji oblikuje shvaćanje prošlosti Amerikanca u mnogočemu i dan-danas. Kako i priliči velikim događajima, Bitka u Gettysburgu, često navedena  kao prekretnica Američkog građanskog rata, dobila je osvrte u literaturi (stručne i beletrističke naravi), muzici i u sedmoj umjetnosti, koja se pojavila pred suton života mnogih aktera i boraca tog sukoba.

Kada se historijske prilike oko bitke i njenih posljedica približe čitatelju ili gledatelju, postaje jasno zašto je taj događaj ostao tako živopisno očuvan u kolektivnoj američkoj podsvjesti. Dvije vojske su tri dana žestoko ratovale u idiličnom seoskom krajoliku, a iza sebe su ostavili 51 hiljadu poginulih. Da stvari budu još dramatičnije, ako ništa u narativnom smislu, dan poslije bitke bio je američki Dan zahvalnosti. Među književnim osvrtima bitke, prominentno mjesto zauzima roman  pisca Michaela Shaare, Pulitzerom nagrađeni "The Killer Angels" iz 1975, koji će petnaestak godina kasnije poslužiti kao osnovna građa za Gettysburg, ratni film u režiji Ronalda F. Maxwella. Isprva začet kao mini-serija, projekat se materijalizirao kao četverosatni filmski ep. Više ljudi, doduše, vidjelo ga je na malim ekranima nego na velikom platnu. Ipak, koliko zbog minutaže, toliko i zbog naravi materije kojom su Shaara i Maxwell (spretno ili nespretno) baratali, film zaista zaslužuje epitet ratnog epa.

Shaara je radio na adaptiranju romana u obliku scenarija za film, no pisac nije dožvio da se potpiše na dnu zadnje stranice. Režiser Maxwell je dovršio njegov rad, a glumci su se u međuvremenu smjenjivali u ulogama, tako da su u jednom trenutku Robert Duvall, Kevin Costner i Russell Crowe trebali tumačiti filmske verzije nekih od poznatih aktera stvarne bitke, koje je Shaara pretvorio u dramatične likove na stranama prvo svog romana, a kasnije i scenarija. Međutim, Duvall nije htio tumačiti konfederalnog generala Roberta E. Leeja (u sasvim stvarnom smislu, ma koliko kontroverzan, Lee je bio lice rata), a Costner se odlučio za rad na Dances With Wolves, za koji će kasnije dobiti sedam Oscara.

Umjesto Duvalla, Costnera i Crowea, uloge su prešle Tomu Berengeru, Martinu Sheenu i Jeffu Danielsu.  Utješna postava nije bila bez asova, treba se reći, pošto su Berenger i Sheen do 1993. bili etablirani glumci sa više prepoznatljivih uloga na malim ekranima i u filmskim pojavljivanjima. Pored crte autentičnosti iz Shaarinog rada na scenariju, Maxwellov Gettysburg se može pohvaliti i historijskom autentičnosti prizora filma. Naime, film je sniman na lokalitetu – na stvarnom bojištu iz Američkog građanskog rata u Gettysburgu u Pennsylvaniji.

Stara zdanja koja su preživjela bitku i ostala očuvana do zadnje decenije 20. vijeka mogla su vidjeti ponovo prizor iz sredine 19. vijeka kada su se u spomen-područje bojišta u Gettysburgu slile vojske. Ovaj put to su bili glumci, tehnička ekipa i korpus dobrovoljaca koji će popuniti redove statista potrebnih za vjerno prikazivanje četa, pukova i divizija u pokretu preko bojnog polja. Trinaest hiljada dobrovoljaca se odazvalo Maxwellovom pozivu. Srećom po Maxwella i produkciju, u SAD-u su djelovale brojne organzacije posvećene rekonstruiranju Građanskog rata, čiji su članovi imali vlastite uniforme, muškete i opremu, čime se stavka kostima i rekvizita u budžetu mogla svesti na minimum. U svakom drugom slučaju, ista bi bila astronomska imajući na umu prizore koji se mogu vidjeti u samom filmu.

Iz tog gledišta, snimanje filma je bio logistički podvig vrijedan poređenja sa nekim stvarnim poduhvatima iz rata. Maxwell i produkcija su imali dosta sreće sa popunjavanjem širokih kadrova, ali nešto manje sa onim užim. Dok su uniforme na glumačkoj postavi prilično uvjerljive, lažne brade i perike ne ostavljaju isti utisak. Brade su sredinom 19. vijeka postale vrlo popularne u SAD-u, kao i u Evropi, a lice puno brade je gotovo bilo preduslov za časničku službu. Avaj, britko obrijani obrazi bili su preduslov za rad u Hollywoodu do 1990-tih, tako da je rijetko koji glumac kročio pred kameru tokom snimanja Gettysburga bez čekinja zalijepljenih za lice, koje bi morali trpjeti od zore do sumraka, po toplom i hladnom, od početka snimanja do zadnjeg reza na kraju dana.

Gettysburg – film

S trajanjem od četiri sata, Maxwellov film ima dosta narativnih niti, preteći likove sa sjevernjačke i južnjačke strane kroz zbivanja bitke u historijskom vidu, ali i trenutke njihovih ličnih iskustava u tom vremenu. Crta zbivanja glavne radnje – nenadani susret dvije vojske i bitka koja nastaje kao ishod toga – prilično je jasna i prava od početka do kraja filma. S druge strane, popratne priče ili pričice, dosta su zamršenije. Današnji kulturni kritičari filmske industrije bi bili zgroženi disparitetom u zastupljenosti dviju strana. U Shaarinom romanu, glavni lik je fikcionalizirana verzija unijskog časnika, pukovnika Joshue Chamberlaina. Chamberlain (Daniels) svakako igra bitnu ulogu i u filmu, ali najupečatljivije scene pripadaju likovima sa one druge, historijski manje poželjne strane u sukobu.

U odsustvu prepoznatljivih sjevernjačkih junaka (Granta i Shermana) Danielsovom Chamberlainu se pridružuje konjički general John Buford, u izvedbi Sama Elliota, koji se pojavljuje u filmu sa najautentičnijim brkovima na cijelom bojištu. On je jedini drugi sjevernjački lik koji mami interes, dok se s druge strane nalazi pola tuceta južnjačkih likova, koje predvode Sheen i Berenger, redom kao general-pukovnik Lee i general-potpukovnik James Longstreet. U ikonografiji Američkog građanskog rata, ne postoje dva imena i lika zastupljenija od Lincolna i Leeja, ali u Gettysburgu Berengerov Longstreet je prominentniji, za dlaku više nego što bi se očekivalo. Naklonjenost Longstreetu se možda najbolje očituje u činjenici da je Berenger dobio prvo mjesto u zaslugama. Shodno tome, zbivanja u južnjačkom taboru pratimo uglavnom kroz njegovo gledište.

Narativno govoreći, film za dva glavna sjevernjačka lika ima problem aktualnosti. Njihovi trenuci bitnosti su vezani za prvi dan bitke (uvodni okršaj na obodu gradića) za Eliotovog Buforda, te za slavni kontra-juriš koji je vrhunac za priču Danielsovog Chamberlaina tokom drugog dana. Južnjački likovi imaju posla tokom prvog i drugog dana, a treći dan  bitke  pripada prvenstveno njima. Središnji događaj bitke bio je južnjački juriš, koji je predvodio general Pickett (Stephen Lang). Pickettiv juriš na dobro utvrđene sjevernjačke položaje je razlog zašto se Bitka u Gettysburgu pamti do danas u Sjedinjenim Državama, zašto se svakog jula hiljade posjetilaca i rekreatora nalaze u ovom gradiću. Juriš je razlog zašto je Shaara napisao "The Killer Angles" i zašto je Maxwell odlučio dovesti 13 hiljada statista na to isto bojište 130 kasnije i snimiti Gettysburg. To je konačni razlog zašto bi se jedan gledatelj 32 godine kasnije odlučio pogledati četverosatni film.

Sheenov trenutak da zasja dolazi pri samom koncu filma, poslije juriša kada u ruhu generala Leeja mora izaći pred potučene vojnike i priznati da je pogriješio. Težinu i ozbiljnost ovog trenutka, avaj, donekle kvari muzička podloga filma – bolna rana Maxwellovog ratnog epa. Riječ nije toliko o kvaliteti kompozicije, već o njenom korištenju. Da se muzikom može pojačati emocionalna rezonantnost ključnog trenutaka u filmu, dobro je poznata i uvažena tehnika kojom se tvorci filmova koriste otkako se neko sjetio da upari sliku i zvuk tokom projekcije. Poigravanje sa sentimentom gledatelja (ili još otvorenije – manipuliranje istim) kroz muziku u najboljim izvedbama je suptilna stvar. Nasrtaji gudalačkog ansambla koji prate neke od najupečatljivijih prizora filma teško se mogu opisati kao suptilni. Štaviše, ukoliko je to izvedivo, duže segmente filma bi najbolje bilo pratiti bez ikakve muzičke podloge.

Gettysburg – tada i danas

Svaki film ima svoju publiku, pa makar to bio usamljeni autor djela. Gettysburg možda ne spada u tu kategoriju krajnje ezoteričnosti, ali pitanje se ipak postavlja – za koga je ovaj film namjenjen? Začet kao mini-serija, ali realiziran kao četverosatni film, Maxwellov Gettysburg iziskuje dosta strpljenja od gledatelja. U doba prvobitnog igranja filma, ovo se odrazilo slabašnom zaradom na blagajnama. Istina, film je imao ograničen izlazak u distribuciji New Line Cinema, prije nego što se preselio na TV, u kojem je gotovo sigurno popunjavao popodnevne termine u rasporedu raznih emitera i kabovskih mreža. Tu je sigurno zapao za oko ljubiteljima historije, koji su radi utonuti u dužu priču i otpratiti likove kroz tri dana trajanja bitke, a da se ne požale da je i sam film bezmalo trajao tri dana. Dakle, film se ne može baš lako preporučiti široj publici kao iskustvo sa kojim će biti sasvim zadovoljni.

Da stvari budu složenije, može se reći bez previše pretjerivanja da bi film, uprkos svojoj čisto američkoj podlozi, pronašao danas više voljnih gledatelja izvan SAD-a. Sve više podijeljeno američko društvo se ne može zamarati sa popratnom prtljagom kontroverzi iz svoje robovlasničke historije, naročito ukoliko takvo ostvarenje ima i kap naklonjenosti prema moralno posrnulom Jugu, ali i iz današnje perspektive prokleto ravnodušnom Sjeveru. Zašto bi se danas neki Amerikanac "patio" sa tim klupkom, kada može upaliti streaming servis po svojem izboru i gledati nešto manje zahtjevno filmsko štivo?

Ironično, u filmu bi mogli uživati najbolje ljubitelji američke historije koji nisu Amerikanci, pa sa time i nisu opterećeni američkom historijom tako početnom tačkom shvaćanja sebe i svijeta. Pored nesuđenih američkih duša koje čuče u tijelima stanovnika drugih zemalja, film bi mogao biti vrlo zanimljiv za ljubitelje westerna, onog krajnje američkog filmskog žanra. Američki građanski rat je bio rasplodište mnogih stvarnih i fiktivnih likova koji su lutali američkim zapadom dok je isti zaista bio Divlji zapad, tako bi malo historijske pozadine sa Gettysburg moglo pojačati uživanje filmova koji se oslanjaju na zbivanja iz ovog sukoba za karakterizaciju likova ili stvaranja premise radnje.

U konačnici, postoji element klimaksa filma, Pickettovog juriša, koji prevazilazi formule i funkcije filmske preporuke i kritike. Osim naredbi koje se izvukuju u pozadini, glavni dio scene je lišen dijaloga, dok kamera prelazi preko hiljada stvarnih ljudi koje je Maxwell okupio i poslao preko istih 1,6 kilometara preko kojih je Lee 1863. poslao hiljade vojnika u susret zidu mušketa i topova koji s druge strane bojišta. Kamera se kreće uz njih, pa preko njih viseći sa krana, kako bi pokazala brojnost vojnika. Kamera je prisno uz vojnike dok preskaču ogradu koja im sječe put, ali daleko kada prikazuje generale koji motre zbivanje kroz leća dvogleda. Objektiv kamere, na par dragocjenih minuta, postaje vremeplov koji putuje kroz 130 godina historije, a to nije nešto što bi se trebalo zanemariti u razgovoru o Maxwellovom američkom ratnom epu.